پایان نامه جامعه شناسی درباره جامعه شناسی و ادبیات در 325 صفحه ورد قابل ویرایش با فرمت doc
چکیده
نقد جامعه‌شناسی برخلاف آنچه در نگاه نخست به نظر می‌آید، تنها بررسی تأثیر مستقیم رخدادهای اجتماعی مشخصی بر ادبیات یک دوره نیست و برخلاف بسیاری مکاتب دیگر نمی‌توان یک مقطع معین تاریخی و یک محدوده‌ی مشخص جغرافیایی و فرهنگی برای آن درنظر گرفت. بلکه در طول سال‌ها افت و خیزهای فراوانی را پشت سرگذاشته و با جریان‌های بسیار در پیوسته است.
یکی از مهم‌ترین این جریان‌ها که پیوندی گسست‌ناپذیر با جامعه‌شناسی دارد، نقد فمنیستی است. بسیاری از منتقدان، فمنیسم را شاخه‌ای از نقد جامعه‌شناسی می‌دانند که در آن به جامعه از رهگذر امکانات و شرایطی می‌نگرد که همواره از زنان دریغ داشته شده است.
این رساله ابتدا به معرفی مشروح رویکرد جامعه‌شناسی می‌پردازد و ویژگی‌های اصلی آن را جست و جو می‌کند و مهم‌ترین گرایش‌های این گونه‌ی نقد ادبی را معرفی می‌کند. فصل دوم رمان سووشون را براساس شیوه‌های این رویکرد تحلیل می‌کند و مناسبات سووشون را با جامعه‌ای که در آن شکل گرفته و نیز جامعه‌ای که روایتش می‌کند مورد کنکاش قرار می‌دهد. در فصل سوم از رویکرد فمنیستی و نقد ادبی سخن می‌رود و در فصل پایانی سووشون از چشم‌انداز این رویکرد نوآیین و در حال شکل‌گیری بررسی می‌شود.
فصل اول
معرفی رویکرد جامعه‌شناسی
پیوندهای جامعه و ادبیات در نگاه نخستین
نخستین تصوری که از شنیدن ترکیب جامعه‌شناسی ادبیات در ذهن نقش می‌بندد، احتمالاً بررسی تأثیر مستقیم رخدادهای اجتماعی مشخصی بر ادبیات یک دوره و به ویژه نمودهای معین آن در آثاری خاص است.
اما حتی پیش از آن‌که به سراغ آنچه ناقدان کهنه و نو در این باره گفته‌اند، برویم با تأمل در مجموعه‌ی نسبت‌های محتمل میان ادبیات و جامعه می‌توانیم آرام آرام دریابیم که این ماجرا بسیار پیچیده‌تر از آن چیزی است که در آغاز می‌پنداشتیم، ببینیم پیوندها و تأثیر و تأثرات متقابل میان دو مفهوم گسترده‌ی جامعه و ادبیات چه ابهاماتی در ذهن ما برمی‌انگیزند:
1ـ آیا می‌توان از عکس این نسبت یعنی تأثیر ادبیات بر جامعه نیز سخن گفت؟
2ـ آیا می‌توان این رابطه را تأثیر و تأثری دوجانبه و دیالکتیکی دانست؟
3ـ آیا جامعه مستقیماً بر متن ادبی تأثیر می‌گذارد یا به واسطه‌ی تأثیر بر نویسنده؟
4ـ آیا حوادث جامعه مستقیماً براثر ادبی تأثیر می‌نهند یا آن‌که حوادث اجتماعی با تحولی که در فضای فرهنگی و ادبی ایجاد می‌کنند، اثر را تحت تأثیر قرار می‌دهند؟
5ـ آیا نویسنده حتماً باید تحت تأثیر فضای اجتماعی قرار گیرد یا آن‌که در مواردی باید در برابر این تأثیر ایستادگی کند و حتی آن را خنثی و یا دیگرگون سازد؟
6ـ تأثیر جامعه بر ادبیات در قلمرو خود آگاه نویسنده جای دارد یا ناخودآگاه؟
7ـ تأثیر جامعه بر ادبیات به جنبه‌ی هنری ـ ادبی متن باز می‌گردد یا اثر از طریق تأثیر بر فضای فکری دوران و ذهنیت نویسنده از جامعه رنگ می‌پذیرد؟
8ـ آیا تأثیرپذیری از جامعه صرفاً در آثار رئال تحقق‌پذیر است؟
9ـ آیا تأثیرپذیری از جامعه محدود به انواع و قالب‌های خاصی است؟ آیا اثرپذیری شعر و داستان با اثر تغزلی و تعلیمی به یک نسبت است؟
10ـ آیا می‌توان از اثرپذیری اجتماعی نظریه‌های ادبی سخن گفت؟
11ـ آیا منظور از جامعه در این تعابیر صرفاً جنبه‌های سیاسی را دربر می‌گیرد؟ آیا تأثیر جامعه به معنای تأثیر حکومت و ایدئولوژی خاصی است؟
12ـ آیا ممکن است تأثیرات اجتماعی در مورد دو نویسنده، یا دو متن متفاوت و یا حتی متضاد باشد؟ آیا ممکن است اثری به گونه‌ای منفی و واکنشی تحت تأثیر جامعه قرار گیرد؟
13ـ واقعیت‌های اجتماعی براثر تأثیر می‌نهند یا آرمان‌هایی که هنوز تحقق نیافته‌اند؟
14ـ آیا نشانه‌های اثرپذیری اجتماعی اثر ادبی به طور پراکنده در متن منتشر است یا آن‌که ساخت کلی متن از جامعه اثر می‌پذیرد؟
15ـ آیا اثر تحت تأثیر و نمایشگر بخش و طبقه‌ی خاصی از جامعه است یا می‌کوشد تصویری از همه‌ی جوانب اجتماع به دست دهد؟
16ـ آیا اثر با مقطع معینی از جامعه نسبت دارد یا با گستره‌ای تاریخی از اجتماع در ارتباط است؟
17ـ آیا روابط اثر و جامعه به گونه‌ای آشکار مطرح شده است یا به صورتی پنهان و نامستقیم؟
18ـ آیا اثر همواره صرفاً به روایت بی‌کم و کاست فضای جامعه دست می‌زند یا در آن تصرف و اغراق می‌کند و احیاناً با دیدگاهی ناقدانه به آن می‌نگرد؟
19ـ آیا آثار نویسندگانی که ظاهراً به جامعه توجهی نشان نمی‌دهند، برکنار از هرگونه تأثیر اجتماعی است؟
20ـ آیا نگاه اجتماعی به ادبیات الزاماً به معنای داوری ارزشی و نگاه تعهدآمیز است؟
بی‌تردید با تأمل بیشتر می‌توان بر این پرسش‌ها افزود و یا بسیاری از آن‌ها را به شکلی دقیق‌تر و فنی‌تر مطرح کرد.
مسأله‌ی پیوند جامعه و ادبیات بسیار پیچیده و دارای جوانبی گوناگون است و همواره در مباحث نقد ادبی حضور داشته است. در حقیقت گرایش‌های گوناگون جامعه‌شناسی ادبیات یا مکاتب دیگری که به نحوی با این قلمرو ارتباط یافته‌اند، هرکدام به بخش‌هایی از این زمینه‌ی پهناور توجه کرده‌اند و در پی پاسخ تنها تعدادی از پرسش‌های بیست گانه‌ی پیش گفته، برآمده‌اند.
چشم‌انداز تاریخی جامعه‌شناسی ادبیات
گزارش تمام تأملات پیرامون مسائلی که به گونه‌ای به نسبت جامعه و ادبیات پیوند دارد، به صورتی دقیق، سزاوار و منسجم و در عین حال موجز بسیار دشوار است. تقریباً همه‌ی شاخه‌های خرد و کلان نقد ادبی، بعدی جامعه‌شناسی نیز دارند. جامعه‌شناسی ادبیات برخلاف بسیاری مکاتب دیگر در یک مقطع معین تاریخی و یک محدوده‌ی مشخص جغرافیایی و فرهنگی، دارای سیر تکوین، اوج و افول آشکاری نیست و پیوسته در حال اُفت و خیز و بازگشت به جریان‌های پیشین بوده است. از این‌ها گذشته مناسبات جامعه و ادبیات چندان عام و گسترده است که می‌توان ادعا کرد هیچ دوره‌ی تاریخی‌ای خالی از ذهنیتی هر چند مبهم و کلی و نظریه‌ای هرچند خام و نارسا در این باره نبوده است.
به هر روی می کوشیم در این مجال اندک پس از اشاره‌ای گذرا به ریشه‌های تاریخی جامعه‌شناسی ادبیات در مفهوم فنی امروزی آن، جریان‌های عمده، چهره‌های ممتاز و مفاهیم کلیدی این قلمرو پهناور را معرفی کنیم و با اشاراتی کوتاه به واپسین جریان‌ها که در زمانی نزدیک به ما متولد شده‌اند، به مسیر تحولات در پیش رونگاهی بیندازیم.
منابع و مآخذ
1- آبادی باویل، محمد، ظرائف و طرائف، انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی، تبریز، 1357
2- آریان‌پور، ا.ح، جامعه‌شناسی هنر، انجمن کتاب دانشجویان دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، چ3، 1354
3- آل احمد، جلال، در خدمت و خیانت روشنفکران، خوارزمی، چ1، 1357
4- ــــــــــــــــ، مثلاً شرح احوال (یک چاه و دوچاله)، رواق، بی‌تا
5- ابن بطوطه، سفرنامه، ترجمه‌ی دکتر محمدعلی موحود، آگاه، چ3، 1370
6- احمدی، بابک، حقیقت و زیبایی، مرکز، 1374
7- ـــــــــــــ، ساختار و تأویل متن، مرکز، 1370
8- ــــــــــــ، ساختار و هرمنوتیک، گام نو، 1380
9- اخوان ثالث، مهدی، از این اوستا، مروارید، چ1، 1375
10- ازکایی، پرویز، باباطاهرنامه، توس، 1375
11- استلی برس، الیور و آلن بولک، فرهنگ اندیشه‌ی نو، ترجمه‌ی گروه مترجمان، مازیار، چ2، 1378
12- اسدیان، خرم‌آبادی، محمد و دیگران، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، 1358
13- اسکات، ولبور و تی‌اس‌الیوت، دیدگاه‌های نقد ادبی، ترجمه‌ی فریبرز سعادت، امیرکبیر، چ2، 1378
14- اطمینانی، عباس، «بررسی و تحلیل رمان سووشون، برساحل جزیره‌ی سرگردانی، به کوشش علی دهباشی، سخن، 1383
15- السن، تیلی، «یکی از دوازده‌تا» ترجمه‌ی نستر موسوی، زن و ادبیات، چشمه، 1382
16- انجوی شیرازی، سیدابوالقاسم (گردآوری و تألیف)، فردوسی‌نامه، علمی، 1369
17- انصاری، منصور، دموکراسی گفت و گویی، مرکز، 1376
18- ایگلتون، تری، پیش درآمدی بر نظریه‌ی ادبی، ترجمه‌ی عباس مخبر، مرکز، 1368
19- ــــــــــــــ،ماکسیسم و نقد ادبی، ترجمه‌ی اکبر معصوم بیگی، 1383
20- ایوتادیه، ژان، نقد ادبی در قرن بیستم، ترجمه‌ی مهشید نونهالی، نیلوفر، 1378
21- باجلال فرخی، محمد حسین: «تحلیلی بر چل سرودهای لری»، سخنرانی‌های محققان ایرانی، (دانشگاه ملی ایران)، وزارت فرهنگ و مرکز مردم‌شناسی ایران ـ هنر، 1355
22- باختین، میخائیل، زیبایی‌شناسی و نظریه‌ی رمان، ترجمه‌ی آذین حسین‌زاه، مطالعات و تحقیقات هنری، وزارت ارشاد، 1384
23- باستید، روژه، هنر و جامعه، ترجمه‌ی غفار حسینی، توس، 1374
24- برتنز، یوهانس ویلم، نظریه‌ی ادبی (مقدمات)، ترجمه‌ی فروزان سلجوقی، آهنگ دیگر، 1383
25- برلین، آیزا، متفکران روس، ترجمه‌ی نجف دریابندری، خوارزمی، 1361
26- بلزی، کاترین، عمل نقد، ترجمه‌ی عباس مخبر، قصه، 1379
27- بلوکباشی، علی، نخل گردانی، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1380
28- بولن، شینودا، نمادهای اسطوره‌ای و روان‌شناسی زنان، ترجمه‌ی آذریوسفی، روشنگران، چ2، 1380
29- بهار، مهرداد، جستاری چند در فرهنگ ایران، فکر روز، 1373
30- بیهقی، خواجه ابوالفضل، تاریخ، تصحیح دکتر علی اکبرفیاض، انتشارات دانشگاه فردوسی، چ2، مشهد، 1356
31- پارکنسیون، جی: «لوکاچ و جامعه‌شناسی ادبیات»، ترجمه‌ی هاله لاجوردی، ارغنون، ش9و10
32- پاینده، حسین، گفتمان نقد (مقالاتی در نقد ادبی)، روزنگار، 1382
33- ــــــــــــــ، «سیمین دانشور، شهرزادی پسامدرن»، برساحل جزیره‌ی سرگردانی، به کوشش علی دهباشی، سخن، 1383
34- پراپ، ولادیمیر، ریشه‌های تاریخی قصه‌های پریان، ترجمه‌ی فریدون بدره‌ای، توس، 1371
35- پناهی سمنانی، محمد احمد، ترانه‌های دختران حوا، ترفند، 1380
36- پورنامداریان، تقی، سفردرمه (تأملی در شعر احمد شاملو)، نگاه، 1381
37- تقی‌زاده، صفدر، «نماد و نمادگرایی»، مجموعه سخنرانی‌ها و مقالات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374
38- تودوروف، تزوتان، منطق گفت و گویی میخائیل باختین، ترجمه‌ی داریوش کریمی، مرکز، 1377
39- تودوروف، کریستوا و دیگران، سودای مکالمه، خنده، آزادی: باختین، گزیده و ترجمه‌ی محمد پوینده، آرست، 1373
40- جعفری، مسعود، سیر رمانتیسم در اروپا، مرکز، 1378
41- چدویک، چارلز، سمبولیسم، ترجمه‌ی مهدی سحابی، مرکز، 1375
42- حصوری، علی، سیاوشان، چشمه، 1378
43- خاقانی شروانی، افضل‌الدین، دیوان، به تصحیح دکتر ضیاء‌الدین سجادی، زوار، چ2، 1357
44- داد، سیما، فرهنگ اصطلاحات ادبی، مروارید، 1371
45- دانشور، سیمین، به کسی سلام کنم، خوارزمی، چ2، 1359
46- ــــــــــــــــ، جزیره‌ی سرگردانی، خوارزمی، 1372
47- ــــــــــــــــ، ساربان سرگردان، خوارزمی، 1380
48- ــــــــــــــ، شناخت و تحسین هنر، سیامک، 1376
49- ــــــــــــــ، غروب جلال، رواق، 1360
50- ــــــــــــــ، نامه‌ها به جلال، تدوین مسعود جعفری، نیلوفر، 1383
51- داویدف، یوری، هنر و انقلاب، ترجمه‌ی ع. نوریان، شباهنگ، 1358
52- دستغیب، عبدالعلی: «سیمین دانشور و قصیه‌هایش»، بررسی و نقد کتاب، ش11، بهار 1384
53- ــــــــــــــ: «نگاه به رمان فارسی»، مجموعه‌ی سخنرانی‌ها و مقالات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374
54- دوبوار، سیمون، جنس دوم، ترجمه‌ی قاسم صنعوی، توس، چ5، 1382
55- دیچز، دیوید، شیوه‌های نقد ادبی، ترجمه‌ی دکتر غلام‌حسین یوسفی و محمد تقی صدقیانی، علمی، چ3، 1370
56- دیهیمی، خشایار (به سرپرستی)، نویسندگان روس، نشرنی، 1379
57- رافائل، مارکس، سه پژوهش جامعه‌شناسی هنر (پرودون، مارکس، پیکاسو)، ترجمه‌ی اکبر معصوم بیگی، آگه، چ2، 1383
58- ــــــــــــــ، نگاهی به تاریخ ادبیات جهان (تاریخ رئالیسم)، ترجمه‌ی محمد تقی فرامرزی، شباهنگ، 1357
59- ریان، مایکل: «نقد سیاسی»، ترجمه‌ی حسین علی نوذر، ارغنون، س1، ش4، زمستان 73
60- رب گریه، آلن: «ادبیات تحت تعقیب سیاست»، وظیفه‌ی ادبیات، ترجمه و تدوین ابوالحسن نجفی، زمان، چ2، 1364
61- روحانی، فضل‌الله: «از جلال تا یوسف»، بر ساحل جزیره‌ی سرگردانی، به کوشش علی دهباشی، سخن، 1383
62- ریچاردز، آی.ا، اصول نقد ادبی، ترجمه‌ی سعید حمیدیان، علمی و فرهنگی، 1375
63- رید، اپولین، فمنیسم و مردم‌شناسی، ترجمه‌ی افشنگ مقصودی، گل آذین، 1384
64- رید، هربرت، هنر و اجتماع، ترجمه‌ی سروش حبیبی، امیرکبیر، 1352
65- ریکور، پل، زمان و حکایت، ترجمه‌ی مهشید نونهالی، گام نو، 1384
